Öz Türkçe Nedir?

Hasan Ali Yücel

Öz Türkçe, Türkçe düşüncedir. Nice yüzyıllar, gökle yer arasında çağlarının en ileri el ulaklarını kullanarak doğudan batıya, batıdan doğuya koşup akan Türk Ulusu'nun kafası durgun olabilir miydi? Kafa dur mayıp işleyince onun verimi de düşünceden başka ne olabilirdi?

Bence Atatürk dil değişiminin anlattığı en büyük gerçeklik işte budur: Kafayı işletmek, düşünmek.

Atam oğlu düşündü mü kımıldamaksızın duramaz. Her düşünce, bir kımıldamadır. Öz Türkçe, Türk beynindeki kımıldamanın sesidir. Dil değişimi; deniz, toprak, dağ, ağaç gibi insan yapısı olmayan varlıklardan en yeni kurumlara, en ileri yapılara kadar bütün varlığa Türk Ulusu'nun gözünü, gönlünü açmaktır.

Öz Türkçeyi varsın üç beş eskici anlamasın, anlamak istemesin. Biz milyonluk ulusla konuşmak, onunla anlaşmak istiyoruz. Ona "Uyan, iyi yaşa. Eski Türk ataların gibi güçlü, kuvvetli ol. Alacağını kimde olursa al. Vereceğini bil. Kimseden korkma. Kendini tanı. Büyüğünü küçüğünü tanı. Sana eyilik edenleri başında tut. Kötülük edenleri yere vur!..." diye haykıracağız. Bunları ona, hangi dille söylebilirdik;
(ZatiÂliniz)mi, yoksa (Bendeniz)mi diyerek?
Öz Türkçe, ulusun birbiriyle anlaşmasının sesidir. Kara budunun bize söyleyeceği, bizim ona söyleyeceklerimiz var. Ulus işlerini yüklenmiş olanlar ulusa anlaşılır bir dille düşünüp söylemezlerse ulusçuluk, bir kuru sözden özge ne olabilir?

Varsın Arabcalı, Farsçalı sözlerden ayrılmak istemeyen üç beş tiryaki Osmanlıca ile (haşr) olsun. Biz Sadabad bahçelerinden arta kalmış bülbüllerin sesini değil. yaşamak isteyen bir yığının dilek haykırışını duymak, can kulağımızı onun bağrı üstüne koymak istiyoruz. Ancak ondan aldığımız duygulardan ulusal bir deyiş çıkacak. Biz onu yazmak, onu söylemek kaygusundayız.

Dil değişimine inananlar, ona yürekten katılanlar; evimizde oturup düzgün kafiyeli, Nedim ağzından gazeller yazarak kendimizi ve iki üç (tiryaki)yi eğlendirmek hevesinde değiliz. Bizim bütün düşüncemiz, derisi katılaşmış eline sapanını tutan, çatlak topuklu, çorapsız ayağıyla Türk topraklarının göbeğine basan yurttaşlarımızın dediğini anlamak, istediğini yapmak, yapmasını istediğimizi ona kolayca anlatmaktır.

İşte öz Türkçe, bu kaygıları, bu dilekleri, bu ülküleri anlatan; bu kaygılarda, bu dileklerde, bu ülkede ulusun anlaşmasına yarayan bir dildir.
15-XI-1934
*H.Âli Yücel - Pazartesi konuşmaları – 1998

İKİ DİL
Düşünmek, içten konuşmak; konuşmak, dıştan düşünmektir. Bu yazıyı yazışını, bu sözün anlatmak istediği fikre bir örnek olabilir:
Önümde boş bir kağıt. Yanımda kimse yok, büsbütün kendi kendimeyim.. Düşünüp yazıyorum. Yazmadan önce, düşünürken yaptığım iş, kendi kendime konuşmanın bir türlüsüdür. içten konuştuğum bu sözleri yazmaya başlayınca, düşündüklerimi kağıt üstüne çiziyorum demektir.

Düşünme, konuşma, yazma... Bir dilde bu üç iş at başı beraber gitmez de, konuşma dili başka, yazma dili başka olursa o dilde doğru bir düşünüş var olamaz, işte Osmanlıca... Nice yüz yıllar, bir yanda ulus, öbür yanda okuryazarlar, başka başka dil kullanırlardı. Okuryazarlar da konuşurken başka, yazarken başka bir dilde idiler. Bunun içindir ki bu çağlarda aramızdan başka ülkelerde de tanınmış değerde büyük düşünenlerimiz çıkamadı.

Gazi dil değişiminin kalın çizgisi; düşünmede, konuşmada, yazmada öz Türkçeye varmaktır. Hepimizin ilkönce yapacağımız iş, kafamızın içini Türkçeleştirmek olmalıdır... Öz Türkçe düşünmeye kendimizi alıştırmaksızın, ne güzel Türkçe söyleyebiliriz, ne de güzel Türkçe yazabiliriz.

Bu bakımdan ATATÜRK dil değişiminin en korkunç düşmanı, konuşma dilinin başka, yazma dilinin başka olmasıdır. Bu başkalıktan, bu ikilikten çok çekinmeliyiz. İki dil, konuşma ve yazma, başka başka olursa Osmanlıcanın uğradığı sona gidiyoruz demektir. Bu engeli ortadan kaldırmak, kendimizi bu kötü ikilikten kurtarmak için birinci olarak düşünmede, ikinci olarak konuşmada, en sonra da yazmada güzel Türkçeye alışmak, güzel Türkçeyi aramak gerektir.

Bir günde bin söz yazıyorsak, hiç değilse on bin söz söyleriz. Öz Türkçe konuşmadan yalnız yazıda bunu yapmaya kalkmamız çok yanlış, çok ek*** bir iş olur. Öz Türkçe yazmak için yaptığımız emeğin yüz kere daha çoğunu öz Türkçe konuşmak için yapmalıyız.

Öz Türkçeye gelince bu dil açık olmalı; düşünceleri kolay anlatmalı. Bir söz, Osmanlıcada olduğu gibi, hem öyle, hem şöyle anlaşılmamalı; bir türlü anlaşılmalı. Her söz bir düşünüşün kalıbı olmalı. Türkçemizde bu iyilikler vardır. Yeter ki biz okuryazarlar, onları ortaya çıkarabilelim.

Son günlerde gazetelerde gördüğümüz öz Türkçe yazılar içerisinde, bu işe alışkın, usta ellerden çıkanları ne kolay, ne seve seve okuyor, anlıyoruz.

Kendi sınamalarıma, daha çok bizden başka yerlerde bu işte yapılan sınamalara bakıyorum da açık olarak anlayıp inanıyorum ki konuşma ile yazma arasındaki ayrılık, düşünmek için en kötü bir engeldir. Öz Türkçeye, güzel Türkçeye varmak için öz Türkçe düşünerek, öz Türkçe konuşarak öz Türkçe yazalım.
26 Teşrinievvel-1934

TÜRK MÜNEVVERİ NASIL YETİŞMELİ?
Demokrat bir cemiyetin bel kemiği, o cemiyetin yüksek okur yazarlarından katınç olan münevverleridir. Münevver, her medenî memlekette lise, jimnaz, atene gibi ayrı ayrı isimler alan orta öğretim müesseselerinde yetiştirilir. Bu müesseselerde verilen terbiye ve bilgiye Toplu kültür: Culture. générale denir.

Toplu kültür nedir?
Her insanın, geriye, ta cinsinin menşelerine kadar uzanıp giden bir hayati vardır; buna nesil hayatı diyebiliriz. Bir de kendi oluşu ile başlayan, doğumdan ölüme kadar süren bir yaşayış vardır, bunu da ferd hayatı diyebiliriz. Bir de kendi oluşu ile başlayan, doğumdan ölüme kadar süren oluşu bir yaşayış vardır, bunu da ferd hayatı diye isimlendirebiliriz. Bir kayısı çekirdiğinde, nasıl bütün bir kayısı cinsi kuvvet hÂlinde mevcut ise, bir tek insanda da bütün bir insanlık öylece varlığını gizlemiştir.

İşte toplu kültür denilen şey, bir ferdde bütün bir insanlığın tecrübelerini yeniden ve kısa müddetli hayatında tekrar yaşatmak; ona, dünün şuurunu vererek bugün kendini, milletini ve insanlığını anlama imkanlarını buldurmakdır. İnsanlığın geçmiş zamanlarını öğreten tarih; üstünde yaşadığımız dünya ve onunla alakalı varlıklar hakkında bizi aydınlatan coğrafya; mücerred düşünüşe ahştıran matematik; görüp tanıdığımız maddî varlıklar üzerinde hakimiyetimizi kuran ve onların kanunlarını bize tanıtan fizik, şimi ve tabiat ilimleri gibi müsbet bilgiler; hayat ve kainat karşısındaki duygularımızı yaşatan güzel sanatlar ve nihayet hepsine toptan bir bakışla mana vermeye çalışan felsefe, toplu kültürün başlıca unsurlarını bize verir.

Modern hayat, medeniyet ve bilgi yolunda o kadar baş döndürücü bir çabuklukla yürüyor ki bugün elit zümresinin yetiştirilmesi için bir vasıta telakki edilen toplu kültür, başka bir söyleyişle orta öğretim, belki yakın bir gelecekte tıpkı ilköğretim gibi umumî ve mecburî olacaktır. Mesela İsviçre bu ihtiyacı şimdiden duymuştur. Bir metrdotel, hattâ bir asansör memuru, bir telefoncu olmak için bugünkü ilköğretimin verdiği bilgi ve meleke yeter sayılmıyor. Bu işlere girecek adamlar; dünyada olup biten işleri, kambiyo ve posta münasebetlerini, en çetrefil makinelerin, hiç değilse nasıl işlediğini bilmelidirler. Hatta bir kısım ülkelerde, ilk öğretimin arkasından hemen meslek hayatına girişin, o memleket gençliğini umumî hayat bakımından tehlikeli yaptığını, iş bölümünün sert çarkları arasına vaktinden önce atılmak neticesinde bir takım yüksek fikirleri yanlış bir tarzda anlayarak cemiyete asî unsurlar yetiştirdiğini ileri sürenler bile var.
Hele askerliğin ve modern orduların gitgide makineleşmesi, onları kullanacak neferlerin basit bir ilk tahsille bu işleri yapamayacaklarını gösteriyor. Asker olmadan önce alacakları bilgilerin şimdikinden daha etraflı olması zarureti, asrın mühim terbiye meselelerinden biri olmuştur.
Görülüyor ki toplu kültür, medeniyet ilerledikçe gençlik için, bugünün ilköğretimi yerini tutacak bir önem almakta ve o terbiye yoğrulmayanların dışardan basit görülen işleri bile yapamayacakları bir fikir hÂlinde ortaya atılmış bulunmaktadır.

Onlar böylece fikir yürüte dursunlar, biz bu meselede ne haldeyiz, onu düşünelim. Daha dün denecek kadar yakın bir tarihte, 1924 yılındadır ki ancak tedrisatın tevhidi davasını haletmiş bulunuyoruz. Bu yoldaki Ortaçağ izleri de ancak Cumhuriyet devrinde kaldırılmış bulunuyor. Ondan önce, memleketin ilim, politika, ekonomi sahalarında millete baş olacak adamları ayrı ruhta kurulmuş türlü müesseselerde yetiştirilirdi. Bu ayrılığın timsÂli, mektep ve medrese idi. Yüksek tahsil gayet dar, ona hazırlayıcı okullar çok az ve cılızdı. Medrese, ilim n***** Ortaçağ hurafelerini öğretirdi. Mektepler arasında da toplu kültür veriş bakımından birlik yoktu. Yabancı milletlerin memleketimizde ve memleketlerindeki orta öğretim kurumları, bizim idadiler, sonra sultaniler ve daha sonraki liseler, ayrı bir tip olan Galatasaray, hep başka terbiye esaslarıyla Türk gençliğini yetiştirirdi.
Bu ayrılık meselelerinin bugün hepsi halledilmemiş bile olsa çoğu ortadan kalkmıştır. Fakat ona mukabil, bütün medenî dünyada kendini hissettiren bir büyük mesele karşımıza dikilmiş bulunuyor. Birçok memleketlerde orta öğretime girmek isteyenler, bu müesseselerin alamayacağı kadar çoktur; en zengin devletlerin bile malî kudretlerini, manevî imkanlarını aşacak kadar taşkın bir ihtiyaç, orta öğretim kurumlarının kapısını zorlayacak bir izdiham hÂlini almıştır.

Bizde de aynı hal, aynı ihtiyaç baş göstermiştir. Halbuki biz ancak son on iki yıl içerisinde lise öğretimini esaslı surette kurmak için uğraşmaya imkan bulmuş ve onun keyfiyetini istenilen ve lazım gelen şekilde yükseltmek için çalışmaya koyulmuş iken bir de böyle çokluk ve izdiham karşısında bulunmamız, devletin bu yolda güçlüklerini büsbütün arttırmış oluyor. Şu varki keyfiyet meselesi halledilmedikçe kemmiyetin ehemmiyeti olmadığı bir prensip olarak ortaya konmuştur. İsabetli görüşleriyle birçok karanlıkları aydınlatan Başbakanımız İsmet İnönü, bu hakikatin matematik ifadesini vermiştir:

"İlimde ek*** adamların toplanması, tamam adamlar veremez. Bin yarım ve bin cahil, bir yarımdan daha faydalı olamaz; fakat daha zararlı olur. Bin yarım adam bir tam adam değildir."

Bu düsturun anlattığı hakikat, her vesiyle kendini gösteren toplu kültür davasında Türkiyenin hayat meselelerinden birini bize işaret eder. Her vesileyle diyorum. Mesela basit bir edebiyat meselesi, memleketin ileri düşünenlerinin dilinde bir anlaşma noktası bulamadı mı arap saçma dönüyor. Hiçbiri, öbürüyle anlaşarak müşterek bir nokta bulamıyor. Görüş tarzlarındaki ayrılıklar pek tabiî olmakla beraber, gördüğümüz başkalıklar görüşlerde değil, esaslarda, ana çizgilerde ve prensiplerdedir.
Unutmalayım ki bu meseleler her zaman, bir edebiyat ve bir söz meselesi olmaz. Doğrudan doğruya milletin hayatına dokunacak davalar da ortaya çıkabilir. O zaman, toplu kültür birliğinin kuvvetsizliğinden doğan bu indî ve esassız görüşlerin zararını bir an bile düşünmek, insana korkudan başka ne verebilir? Onun içindir ki yarının Türk eliti, bütün insanlığın öz tecrübeleri demek olan toplu kültürü, kendi milletinin hayatı ve ihtiyacı bakımından kuvvetli bir surette almayacak olursa, memleket gemisi pusula kullanmasını iyi öğrenmemiş kaptanların eline teslim edilmiş demektir.

16 Mart 1936
*H.Âli Yücel - Pazartesi konuşmaları - 1998


DİLİN TÜRKÇELEŞTİRİLMESİ
1941- 42 yıllarında Yücel, dilin Türkçeleştirilmesi ve bilim dilinin ortak bir dilde birleştirilmesi için çabalarını yoğunlaştırır. Neşriyat Kongresi ve Birinci Maarif Şurası toplantılarından sonra, kısa aralarla birbirini izleyen üç toplantı düzenler. Önce 6 Haziran 1941'de onun başkanlığında Birinci Coğrafya Kongresi toplanır. Üç komisyondan oluşan bu kongre, ilk, orta ve lise müfredat programları ile ders kitapları, coğrafya terimleri ve coğrafî isimlerin yazılması, Türkiye Coğrafyası'nın ana hatları ve yerlerin adlandırılması üzerinde çalışmalar yapar. Kongrenin vardığı neticelerden biri, kurulması önerilen ve kabul edilen Türk Coğrafya Kurumu'dur.

Kısa bir süre sonra Gramer Komisyonu toplantıya çağrılır. Yücel, 1940' ta Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk dili doçenti Tahsin Banguoğlu'nu Türkçe'nin kendi yapısına özgü bir gramer kitabı yazmakla görevlendirmiştir. Bu çalışmanın sonucu olarak 'Ana Hatlariyle Türk Grameri' adlı kitap 1940-41 ders yılında öğretmenlerin ve uzman kişilerin kullanımına, eleştiri ve önerilerine sunulur. Yücel, 7 Temmuz 1941'de Gramer Komisyonu'nun ilk top-lantısını açtığında, söz konusu gramer kitabına ilişkin cevaplar artık değerlendirilmiş bulunmaktadır. Komisyon, eseri inceleyerek okullarda okutulacak gramerlere temel olmak üzere kabul eder. "Bangu-oğlu'nun meydana getirdiği bu gramer, bilimsel yöntemle yazılmış olması bakımından Türk gramerinde bir adım sayılır. Eserde, fonetik konusu önemle ele alınmış, morfoloji ve sentaks konularına da layık olduğu yer verilmiştir. Eser terminoloji bakımından da yenidir. Bu tarihten sonra okullar için yazılan gramer kitaplarında bu yöntem izlenmiştir."
"Terim işleri de başka bir evreye girmiştir. Önce fakültelerle yüksek okullarda hazırlanan terimler, üniversitede kurulan komisyon tarafından karşılaştırılıp düzenlendikten sonra Dil Kurumu'nda hep birlikte yeniden gözden geçirilmiş ve terim işlerine böyle bir doğrultu verilmiştir." 1941'de, fakültelerde komisyonların hazırladıkları terimleri düzenlemek üzere yapılan toplantılara Yücel de katılır ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Ali Fuat Başgil (1893-1967)'den terim listesini ister. Başgil, hatıralarında bu konuşmayı şöyle aktarır: "Hasan-Âli'ye cevap verdim. Hukuk Fakültesi olarak bizim vaziyetimiz, dedim. Tıp ve Fen Fakültelerininkile kıyas edilemez. Bu berikilerin dili, serbest birer zümre dilidir. Ve anlaşmaya bağlıdır."

"Hukukta iş böyle değildir. Hukukun dili evvela kanun, sonra da, millet dilidir ve kanun ile bağlıdır. Kanunun dili de millet camiasının dilidir ve öyle olmak lazımdır. Çünkü kanunu insanlara meram anlatmak için yapılır. Binaenaleyh hitab ettiği insanların dili ile yazılması icab eder."

"Bu çok basit hakikati kabul ediyorsak, bir hukuk hocasının kanun dilinden başka bir dil ile ders vermesi, evvela kanuna aykırıdır ve meslekî bir suçtur. Saniyen de, talebesine karşı vazifesini yapmamaktır. Zira hukuk hocasının ilk vazifesi talebesine kanun öğretmektir. Kanun kendi dili ile konuşulursa öğretilir."

"Eğer bizden de Tıp ve Fenden olduğu gibi, dertlerimizi öz Türkçe ile yapmamız istenirse, evvelemirde, Teşkilatı Esasiye Kanunundan başlamak üzere, bütün ana kanunların dilini değiştirmelidir. Başka türlü olmasına hem hukuken, hem de usulen imkan yoktur. Bu düşünce iledir ki biz hiç bir hazırlıkta bulunmadık."

"Hasan-Âli cevap verdi:
Bu doğrudur. O halde, biz hükümet olarak evvela, Teşkilatı Esasiye başta gelmek üzere ana kanunları öz Türkçe'ye çevireceğiz. [...] Hiç birimiz Hasan-Âli'nin o halde ana kanunların dilini çevireceğiz sözüne kıymet vermedik. Çünkü Meclisin, vazifesi dışa, böyle bir işe girişeceğini ihtimalden uzak gördük."
Başgil ile arasında geçen bu konuşmadan sonra Yücel, Teşkilat-ı Esasiye Kanununu Türkçeleştirmeye karar verir. Resmî dairelerde ve mahkemelerde konuşulan dil eski biçimde kaldığından, iş hayatını ikiye bölmektedir. 1942 yılında Teşkilat-ı Esasiye dilini Türkçeleştirmek için kurulan komisyonların hazırladığı tasarılar, yetkililere gönderilir, fakat bir sonuç alınamaz. 14 Kasım 1944 tarihinde yapılan toplantıda C.H.P. Meclis Grubu, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun dil açısından incelenmesi için bir komisyon kurulmasına karar verir. Bu komisyonun hazırladığı anayasa tasarısı 10 Ocak 1945 tarihinde Meclis tarafından kabul edilir ve böylece devlet dili Türkçeleştirilir.

Yücel, dil konusundaki düşüncelerini söyle ifade eder: "Biz, dil meselesini... bütün cepheleriyle ve tekamüliyle almış bulunuyoruz ve Türk Kültürünün belkemiği addediyoruz. Bu sahada bütün emekler... Türk kültürünün kurulması davasiyle ilgilidir. Bu davayı sistemli ve canlı bir mevzu olarak ele almadıkça, seyrini kolaylaştırmadıkça onu her hangi bir şekilde halletmek imkanı olmadığına kani bulunuyoruz. Onun için bir taraftan imla, diğer taraftan bugünkü dilimizin, menşei ne olursa olsun, kullanılan anasırının lügatini tesbit etmek suretiyle, sonra dilimizin hazineleri demek olan eski ve yeni metinlerini neşretmek yolu ile ve dilimiz hakkında yerli ve yabancı alimlerin şimdiye kadar yaptıkları etütleri yayma suretiyle ve bütün bunların fişlenmesi demek olan an***lopediler vücuda getirerek dilimizin inkişaf imkanlarını tesbit ve ihzar yolunda bulunuyoruz. Onun için dil meselesinin vazı ve hallini bizden sonraki nesillere telkin ve tedris, bizim için ana davalardan biri ve belki birincisidir. Bu sebepledir ki İstanbul Üniversitesi'nde terim meselesini sıkı surette takip ediyor ve her şubede vazife almış olanlara mensup oldukları ilim şubelerinin dillerini yapmanın, o ilmi öğrenme kadar mühim bir iş olduğunu telkin etmek istiyoruz. Çünki ilim, mefhumlarla tesis edilebilen mücerret bir sistemdir." "Nerede ilim varsa orada mutlaka ilmin dili de vardır. Dilsiz ilim olamaz ve olmamıştır. Biz, bir Türk kültürü kurmak, millî vasfı olan ve bütün medeniyet alemi içinde varlığı duyulan bir ilim hayatı vücude getirmek yolundayız. İlim, müşahadelerin uyandırdığı mefhumlarla kurulmuş bir sistem olduğuna ve mefhumlar ise kelimelerle şekillendiğine göre Türk ilmi, Türkçe bir ilim diliyle beraber varolacaktır."

Yoğun kurul çalışmaları sonunda büyük bir gereksinimi karşılayacak ölçüde çeşitli bilim dallarını kapsayan sözlükler hazırlanır ve ardarda yayımlanır: İmla Kılavuzu 1941, Gramer Terimleri 1942, Coğrafya Terimleri 1942, Felsefe ve Gramer Terimleri 1942, Hukuk Lugatı 1944, Türkçe Sözlük 1944. Yine aynı yıllarda, halk ağızları ile diğer Türk dilleri üzerine yapılan çalışmalar yoğunlaştırılır ve eski eserlerin taranmasıyla meydana getirilmiş olan 'Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü'nün ilk ciltleri yayımlanır.
Bu etkinliklerin yanı sıra Yücel, Osmanlıca kitap ve belgelerin satın alınarak bu alanda bilimsel araştırma yapan kuruluşlarla öğretim kurumlarının yararlanmasına sunulması için de gayret göstermiştir.